محمود کاشغــری از طلایه داران فرهنگ و ادب ترک نژادا

از کاشغر تا دهســتان

(محمود کاشغــری از طلایه داران فرهنگ و ادب ترک نژادان)

بقلم محمد نادر ظهـــیر

از نظر مورخین، مبارزات فرهنگی میان تمدن های بزرگ این منطقه در قرن سوم و چهارم هجری قمری به اوج خود رسیده بود. خلفا و امرای قدرتمند عربی درزمان اموی ها سرزمین های زیر نفوذ شانرا به 5 ولایت تقسـیم نموده بودند که عــبارت بود از ولایت مـصر، ولایت حجاز (جزیرة العرب)، ولایت شام، ولایت عراق که شامل خراسان و ماوراء النهر نیز میشود، ولایت جزیرهء ارمنستان و آذربایجان و برخی از آسیای صغیر و ولایت شمال افریقا،اندلس و جزیرهء سیسیل.

طوریکه ابن خلدون در کتاب حکومت اسلامی خویش بیان نموده است، قدرت های سیاسی بزمانبندی خاصی تقسیم میشوند و اشاره داشته است به عروج یا انقلاب، ثبات و قناعت و نزول و سرانجام سقوط. در قرن سوم و چهارم هجری امرای بغداد به اواخر مرحلهء ثبات و قناعت بوضع موجود رسیده بودند – فلذا قدرت های محلی برخاسته از متن جوامع متذکره که ساماندهی اولیهء شان در چوکات حکومت مرکزی شکل گرفته بود، تدریجا ً اظهار وجود نموده و صلاحیت های منطقه ای شانرا بتدریج از ید قدرت سرداران عرب بدر آوردند چنانچه طاهری ها در خراسان، سامانیها در بلخ و بخارا، خوارزم شاهیان و سلجوقی ها در ماوراءالنهر و غزنویها در جنوب شرقی خراسان بزرگ از نمونه های بارز این حرکت بودند.

بهمین ترتیب حرکتهای فرهنگی نیز به سبب دور شدن طولانی مدت ملت ها از مدنیت، عنعنات و سنن آبائی شان، آغازیدن گرفت. بطور مثال رودکی شاعـــر بزرگ فــــــــارسی زبان، اولین کسی بود که خواسته های درونی یک ملت را بزبان خود شـــــان و درقالب غـــزلیات موزون سرایش نمود.

ترکستان شرقی همواره بعلت واقع شدن در میان دوقدرت بزرگ امپراطوری چین و فارس، بایستی و ضعیت تدافعی خویش را بعنوان یکی از پایگاه های بزرگ و قوی ترک نژادان در برابر تهاجمات فرهنگی سایر مدنیت ها حفظ مینمود وتاریخ معاصر و گذشته گواه براین است که سرزمین پهناور، نژادیکه اصالتش به حضرت نوح علیه السلام میرسد از کاشغر... و دوردستان شرقی آن شروع و به دهستانات وعاشورا ده و بخشی از اروپای شرقی ختم میشود.

باساس تحقیقات علمی بعضی از دانشمندان معاصر ادوار حیات فرهنگی ادبی ترکتباران را میتوان به قرون آثارمشترک ترک ها، دورهء تسلط ادبیات خوارزم (قبچاق)، استیلای ادبیات جغتائی، دوران نفوذ فراگیر ادبیات مختومقلی فراغی و دورهء ادبیات نوین تقسیم بندی نمود.

از آنجاکه خواستهء خداوند اسباب تداوم و تعالی این ملت بزرگ را فراهم ساخته است، رهبران سیاسی و فرهنگی نامداری از میان شان در عرصه های مختلف زمانی و مکانی به ظهور رسیده است که از آن جمله میتوان به محمود کاشغری اشاره نمود.

قرن چهارم و پنجم هجری قمری ببرکت سعی و تلاش مداوم این بزرگمرد تاریخ، آغاز احیای مجدد فرهنگ و مدنیت ترکمن و همهء ترک تباران میباشد.

محمود کاشغری بنیانگذار مکتب تورکولوژی که در سال 462 هجری قمری مطابق با 1072 میلادی دیده بجهان گشود، به لسان های عربی و فارسی تسلط داشت و بهمین سبب بخوبی از عهدهء تجلی بخشیدن مجدد لسان پدریش موفق بدر آمد چنانچه در پهلوی سایر تألیفات و داشته های علمی خویش، کتاب وزین و مفیدش را تحت عنوان (لغات الترک) تألیف نمود که در سال 451 هجری قمری به دربار المقتدی بالله خلیفه ء عباسی هدیه گردیده است. و بدین وسیله خدمت بزرگی را در راه بخشیدن حیات دوباره به تمدن، سنن، عنعنات و مصطلحات پدارنش ایفاء نمود. و لازم بذکراست که یکی از شاخص ترین فعالیتهای فرهنگی ثقافی ترکیه در قرن حاضر،چاپ کتاب مزبور بزبان ترکی است.

دوستان عزیز!

پویائی، تجدد گرائی و جهش های فرهنگی هنری و ادبی درهرعصر و زمان، از آن ملت های بوده است که همیشه در تکاپوی بهتر زیستن و زیبانگریستن بودند. ملتهای متکی برتمدنهای کهن به اساس میراثها و داشته های معنوی بجای مانده از نیاکان شان بصورت خودکار و دینامیک در تلاشند تا بهتر از قبل و بیشتر از پیش به مزایای مهم عصرشان دست یابی پیدانمایند.

که این خاصیت جنیتکی و فطری شان بادقت کامل و بدون ضیاع وقت بمانند عقربه ثانیه شمار همراه با کاروان افکار و نظریات پربار دانشمندان شان در حرکت میباشد.

ترکمن ها درطول تاریخ پنجهزار سالهء شان تحولات شگرف را از خویش بیادگار گذاشته اند و همین خاصیت پویائی و زیبا نگری، آنهارا بدرجات رفیع تمدن درهرعصر وزمان رهنمون بوده است و نه تنها محمود کاشغری در رهگذر تاریخ کهن ترکمن آثاری ازخویش بیادگار گذارده بلکه متعاقب وی دانشمندان و مشاهیر دیگری نیز دراین راه گامهای وسیع وخدمات فراموش ناشدنی برداشتند و دراین مقطع از مقاله ام لازم میبینم تا ا ز فعالیتهای علمی فرهنگی بعضی از مشاهیر نامداری چون یوسف حاجب، امیر علی شیر نوائی، وفائی، بایرام خان، دولت محمد آزادی و مختومقلی بصورت مختصر یاد آوری نمایم.

1- کتاب معروف (قوتاد قوبلیک) یا علم سعادت بخش که درسال 448 هجری قمری

برشته ء نظم درآورده شده بود به سلطان بغراخان هدیه گردید و کتاب مذکور اثری نامی از یوسف اولوغ حاجب میباشد.

2- دیوان های شعری ترکی و فارسی امیر علی شیر نوائی متولد 854 هجری قمری، مربوط دوران جغتائی ها بوده و آثار نایابی است که امروزه نه تنها ترک نژادان بلکه ادب دوستان سایر بلاد نیز بدانها افتخار میکنند.نوائی با اشعار زیبای ترکی و فارسی و سایر آثار خویش به بارگاه سلطان حسین بایقرا در هرات باستان، رونق خاصی بخشیده بود و او از طریق اشعار دلپذیرش قلوب دو ملت بزرگ ترک و فارس را تسخیر نموده بود چنانچه هنرمندان این دوملت اشعار نوائی... را در محافل و مجالس خویش زمزمه مینمایند. علی الخصوص ترکمن ها بااستفاده از اشعار وی در مقامات موسیقی شان باوج هنری رسیده اند و (نوائی پرده) یکی از مقامات معروف ترکمنی در موسیقی میباشد.

3- وفائی یکی دیگراز دانشمندان مشهور ترکمن نیز در راه حفظ کلتور و عنعنات و سنتهای دینی ترکمن کتابی را از خویش تحت عنوان رونق الاسلام باقی گذاشته است که درتاریخ 852 هجری قمری ازجمله گرانبهاترین آثار بشمار میرفت.

4- معین المرید دیوان مشهور است که درآن مسایل فقهی اسلامی بزبان ترکمنی تحریر یافته است که در سال 692 هجری قمری مروج گردید.

5- درسال 689 هجری قمری دیوان حکمت احمد یسوی و قصص الانبیاء بزبان ترکمنی دردسترس مردم قرارگرفت.

6- در قرن دهم هجری قمری نیز کتاب وزین بنام شجرة الاتراک به تألیف ابوالغازی بهادرخان به نشر رسید.

7- محمد بایرام خان شاعر و سیاستمدار مشهور ترکمن وزیر اعظم و خان خانان در دربار بابر مغول، آثار ادبی را بزبان فارسی و ترکمنی درقرن دهم هجری قمری ازخویش بیادگار گذاشته است که اشعار ترکمنی اش تحت نام متخبات در سال 1970 میلادی در عشق آباد به طبع رسیده است.

8- کتاب حکایت جابر انصار، وعظ آزادی و کتاب مختصر، از آثار دولت محمد آزادی پدر عارف و شاعرمعروف، مختومقلی میباشد.

9- مختومقلی فراغی متولد 1147 هجری قمری نیز آثار گرانبهای را در راستای تداوم تاریخ فرهنگ ترک نژادان به جهان ادب تقدیم نموده است که ازجمله میتوان به دیوان اشعار وی اشاره نمود

چنانچه اگر دوستان آرزوی مطالعهء بیشتر درمورد فرهنگ ادبیات و شعرای ترکمن را داشته باشند میتوانند به منابع گوناگون ازجمله به کتاب اینجانب بنام نگاهی به ترکمنستان مراجعه فرمایند.

khawaran

E- mail : zmnadir@yahoo.com